“Επιθετικότητα στο σχολικό περιβάλλον: Ένας πολυσήμαντος κοινωνικός παράγοντας”

6η Μαρτίου: Πανελλήνια Ημέρα Κατά της Βίας στο Σχολείο

“Επιθετικότητα στο σχολικό περιβάλλον: Ένας πολυσήμαντος κοινωνικός παράγοντας*”

  Ο επιθετικός τρόπος αντιμετώπισης των συγκρούσεων, αποτελεί ένα πολυσήμαντο κοινωνικό φαινόμενο με ποικίλη αιτιολογία, που συναντάται με διάφορες μορφές και με μεγάλη συχνότητα στην καθημερινότητά μας. Πρόκειται για μια κοινωνική πράξη που οδηγεί στην τροποποίηση της συμπεριφοράς των εμπλεκόμενων πλευρών. Η επιθετικότητα των μαθητών στο σχολικό περιβάλλον αποτελεί διαχρονικό πρόβλημα, εμφανίζεται κυρίως με τη μορφή του εκφοβισμού και της θυματοποίησης, ωστόσο η συχνότητα, η σοβαρότητα και η αγριότητα έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια. Αν θελήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό για την επιθετικότητα, μπορούμε να πούμε ότι είναι οποιαδήποτε μορφή συμπεριφοράς που έχει σα σκοπό να προκαλέσει άσχημα συναισθήματα στον άλλον.

         Η επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με το θέμα, συμφωνεί ότι η επιθετικότητα σαν όρος, αποτελείται από ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών επιθετικών τρόπων συμπεριφοράς, οι οποίες έχουν καταστροφικό χαρακτήρα και εκδηλώνονται ποικιλοτρόπως με λόγια και πράξεις, ακόμα όμως, και με μη λεκτικά στοιχεία επικοινωνίας, όπως η σιωπή και απευθύνεται ασυνείδητα ή συνειδητά εναντίον διαφόρων φυσικών προσώπων κυρίως, αλλά και εναντίον αντικειμένων, ζώων ή προς το ίδιο το άτομο που εκτελεί την επιθετική συμπεριφορά. Το γεγονός και μόνο ότι αυτές οι επιθετικές συμπεριφορές έχουν σημείο αναφοράς τον κοινωνικό περίγυρο, αποτελούν αυτόματα κοινωνικές πράξεις (Χηνάς & Χρυσαφίδης, 2000).

      Πολλές φορές όταν ακούμε τον όρο επιθετικότητα, αυτόματα έρχεται στο μυαλό μας η λέξη βία. Βία που μπορεί να είναι σωματική, λεκτική, ακόμα και ψυχολογική. Επιθετικές συμπεριφορές συναντάμε παντού και σε όλες τις μορφές της. Στην οικογένεια, στο σχολείο, στον αθλητισμό, στα ΜΜΕ, στις σχέσεις μεταξύ κρατών και γενικότερα, παντού στον κοινωνικό περίγυρο. Συχνότερα όμως, η επιθετικότητα προέρχεται μέσα από την οικογένεια και μεταφέρεται προς τα έξω, στο σχολείο, στην εργασία και ως επέκταση, στις απλές καθημερινές μας δραστηριότητες. Το σύζυγο που δείχνει επιθετική συμπεριφορά προς τη σύζυγο, θα διαδεχτεί ο γιος, που θα παρουσιάσει παρόμοια συμπεριφορά στους συμμαθητές του στο σχολείο, ακόμα και στα μικρότερα αδέρφια του και όλος αυτός ο κύκλος επιθετικής συμπεριφοράς επανατροφοδοτείται χωρίς να τελειώνει ποτέ. Στην πράξη αποδεικνύεται ότι τα παιδιά με επιθετική και βίαιη συμπεριφορά, γίνονται ενήλικες με επιθετική και βίαιη συμπεριφορά και όλα αυτά γιατί στην παιδική τους ηλικία, δεν έγινε αποδοχή του προβλήματος από τους γονείς, ώστε να αντιμετωπισθεί έγκαιρα από ειδικούς και να προληφθούν παρόμοιες συμπεριφορές στο μέλλον (Σάπουνας, 1997). Η επιθετική συμπεριφορά τις περισσότερες περιπτώσεις εκδηλώνεται ως εξής: 

• Παρανοϊκή εχθρότητα 
• Συναισθήματα μίσους 
• Εκρήξεις οργής 
• «Κακιά γλώσσα» (Bad language) 
• Μονοπώληση της προσοχής 
• (Ψευτο-) Παλικαρισμοί 
• Επιθετικότητα μέσα από ομάδες (Olweus, 1996).

     Το μεγάλο – και μέχρι τώρα αναπάντητο- ερώτημα είναι: Από πού προέρχεται η επιθετικότητα; Γεννιόμαστε με ένστικτα που μας ωθούν προς αυτή τη συμπεριφορά ή η επιθετική συμπεριφορά είναι κάτι που μαθαίνεται και αποκτιέται λόγω περιβαλλοντικών συνθηκών; Οπαδοί της άποψης ότι γεννιόμαστε με επιθετικές τάσεις είναι ο Freud (Ψυχαναλυτική Θεωρία) και ο Lorenz (Ηθικολογία), ενώ οπαδοί της άποψης ότι η επιθετική συμπεριφορά μαθαίνεται ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον είναι οι συμπεριφοριστές και οι οπαδοί της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης, όπως οι Walters και Bandura (Walters, 1963, Lorenz, 1966, Freud, 1972, Bandura,1993).

Για τους ειδικούς επιστήμονες, τα αίτια της παιδικής επιθετικότητας συνοψίζονται επιγραμματικά ως εξής:

• Επιθετικότητα ως αποτέλεσμα συγκεκριμένης πολιτιστικής ανάπτυξης και μίμησης 
• Επιθετικότητα ως κυρίαρχος τρόπος αντιμετώπισης των συγκρούσεων 
• Επιθετικότητα ως αποτέλεσμα μαθησιακών δυσκολιών 
• Επιθετικότητα ως αποτέλεσμα κακοποίησης ή παραμέλησης από τους γονείς

    Τα περισσότερα παιδιά εκδηλώνουν σε κάποια στιγμή τη ζωής τους, κάποιου είδους επιθετική συμπεριφορά, είτε σοβαρή, είτε πιο ελαφριάς μορφής. Πότε όμως ένα παιδί μπορεί να χαρακτηριστεί επιθετικό; Σαφώς μεγάλο ρόλο έχει η διάρκεια, η συχνότητα και η σοβαρότητα της επιθετικής συμπεριφοράς. Αν πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό χωρίς διάρκεια και συχνότητα, δεν είναι κάτι ανησυχητικό. Επίσης, εξίσου σημαντικό ρόλο έχει η ηλικία και το φύλο του παιδιού. Οι έρευνες δείχνουν ότι η επιθετική συμπεριφορά ενός παιδιού ως προς τη συχνότητα, κορυφώνεται στην ηλικία των δύο ετών, ενώ μέχρι τα τέσσερα, μειώνεται σταδιακά, αφού το παιδί στην προσπάθεια να κοινωνικοποιηθεί, συνειδητοποιεί με ποιον τρόπο πρέπει να φερθεί για να γίνει αποδεκτό στο κοινωνικό σύνολο. Η συχνότητα της επιθετικής συμπεριφοράς αυξάνεται και πάλι κατά τη σχολική και εφηβική ηλικία, όταν το παιδί αρχίζει να συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια με συμμαθητές ή στις σύνθετες κοινωνικές σχέσεις που δημιουργούνται, διότι είναι πολύ πιθανό να προκληθούν εντάσεις και προστριβές (Crick & Grotpeter, 1995).

 

       Η επιθετικότητα στο σχολικό περιβάλλον, είναι όσο παλιά είναι και το σχολείο. Η ουσιαστική διαφορά όμως με τις μορφές επιθετικότητας στο παρελθόν, είναι ότι η συχνότητα, η σοβαρότητα και η αγριότητα της επιθετικότητας στη σημερινή εποχή, έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Το μόνο που έχει μειωθεί είναι η ηλικία των μαθητών-δραστών επιθετικής συμπεριφοράς και βίας στα σχολεία και αυτό είναι κάτι που πρέπει να μας προβληματίσει (Blahutkova & Charvat, 2008).

Η επιθετικότητα στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα με μόνο αρνητικές συνέπειες στο γενικό κλίμα του σχολείο και στο δικαίωμα που έχουν οι μαθητές στη μάθηση σε ένα ασφαλές περιβάλλον χωρίς φόβο. Ωστόσο, η επιθετικότητα και η βία στο σχολείο, δύναται να έχει αρνητικές συνέπειες στην ενήλικη ζωή, τόσο των θυμάτων, όσο και των θυτών (Ohsako, 1999). Παρόλο που το πρόβλημα της σχολικής επιθετικότητας έχει εκτενώς ερευνηθεί στις Σκανδιναβικές χώρες, την Ιαπωνία και τη Μεγάλη Βρετανία, τέτοιου είδους προβλήματα έχουν παρατηρηθεί και καταγραφεί παντού όπου υπάρχει επίσημα τυπική εκπαίδευση (Banks, 1997).

Για την πρόληψη των φαινομένων επιθετικής συμπεριφοράς στο σχολικό περιβάλλον, ο Olweus (1993), προσεγγίζει με λεπτομέρειες το πρόβλημα και προτείνει μια σειρά από λύσεις στο επίπεδο του σχολείο και των σχολικών τάξεων, αλλά βρίσκουν πρακτική εφαρμογή και σε ατομικό επίπεδο, κάτι το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί μελλοντικά και στο ελληνικό σχολικό περιβάλλον. Αρχικά προτείνει να μοιραστεί ένα προπαρασκευαστικό ερωτηματολόγιο στους μαθητές και στους ενήλικους, γονείς και εκπαιδευτικούς, το οποίο θα βοηθήσει όλους να κατανοήσουν τη σοβαρότητα και τις διαστάσεις του προβλήματος, να δικαιολογήσουν την σπουδαιότητα των προληπτικών μέτρων που πρέπει να παρθούν. Επίσης το ερωτηματολόγιο αυτό εξυπηρετεί και ως σημείο αναφοράς για να μετρηθεί το επίπεδο της βελτίωσης του σχολικού κλίματος, όταν τα προληπτικά μέτρα αρχίσουν να εφαρμόζονται (Olweus, 1993). Ο ίδιος συγγραφέας προτείνει να γίνεται μια καμπάνια ενημέρωσης από το σχολείο προς τους γονείς, μέσω μηνιαίων εντύπων και τακτικών συναντήσεων. Ο αντικειμενικός σκοπός αυτής της καμπάνιας, είναι να αυξηθεί η προσοχή των γονέων πάνω στο πρόβλημα της επιθετικότητας, να τονιστεί η σημασία της συμμετοχής τους στο πρόγραμμα και να ενθαρρυνθούν για να συνεχίσουν να συμμετέχουν στο πρόγραμμα.

Οι εκπαιδευτικοί με τη σειρά τους, έχουν την δυνατότητα να δουλέψουν με τους μαθητές στα όρια της τάξης τους και να αναπτύξουν κανόνες κατά των διάφορων μορφών επιθετικής συμπεριφοράς. Επίσης, ο εκπαιδευτικός έχει τη δυνατότητα να εισάγει στο επίπεδο της τάξης, προγράμματα που χρησιμοποιούν ασκήσεις θεατρικού παιχνιδιού και ανταλλαγής ρόλων. Οι ασκήσεις αυτές, επιπλέον μπορούν να διδάξουν στους μαθητές που άμεσα εμπλέκονται με περιστατικά επιθετικής συμπεριφοράς, είτε ως θύματα, είτε ως θύτες, εναλλακτικούς τρόπους αντίδρασης. Για τους μαθητές που δεν εμπλέκονται άμεσα σε περιστατικά επιθετικής συμπεριφοράς, είναι μια καλή ευκαιρία να διδαχθούν με ποιους τρόπους μπορούν να βοηθήσουν τους συμμαθητές τους που είναι θύματα και όλοι μαζί να οικοδομήσουν το κατάλληλο κλίμα στο σχολείο, ώστε η οποιαδήποτε μορφής επιθετική και βίαιη συμπεριφορά δεν θα είναι ανεχτή (Sjostrom & Stein, 1996).

Το πρόβλημα της πρόληψης και της καταπολέμησης της βίας στο σχολικό περιβάλλον, έχει πολλές συνιστώσες. Μια από αυτές είναι δυνατόν να περιλαμβάνει, εξατομικευμένα προγράμματα παρέμβασης για τους μαθητές με επιθετική συμπεριφορά και παράλληλα τους μαθητές θύματα επιθετικών συμπεριφορών. Καλό είναι να γίνεται προσπάθεια υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απαιτούν συνεργασία και από τις δύο πλευρές και με αυτόν τον τρόπο, να μειωθεί η κοινωνική απομόνωση των μαθητών-θυμάτων και να αυξηθεί παράλληλα η εποπτεία από τους εκπαιδευτικούς κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων, όπου συνήθως σημειώνονται περιστατικά επιθετικής συμπεριφοράς. Τα σχολεία στα οποία έχει εφαρμοστεί το παραπάνω πρόγραμμα, έχουν παρουσιάσει μείωση των περιστατικών επιθετικής συμπεριφοράς έως και 50% (Banks, 1997).

Η επιθετική συμπεριφορά των μαθητών αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο, αυξάνεται δραματικά με τα χρόνια και επηρεάζει τη σχολική επίδοση και την ακαδημαϊκή και κοινωνική πρόοδο. Επιτακτική ανάγκη είναι να εφαρμοστεί ένα μοντέλο πρόληψης, που θα περιλαμβάνει την εκπαιδευτική κοινότητα, εκπαιδευτικούς, γονείς και μαθητές για να διασφαλιστεί μελλοντικά ένα ασφαλές σχολικό περιβάλλον, χωρίς διακρίσεις και φόβο.

Καραϊωσήφ Αλέξανδρος M.Res.

Καθηγητής Ειδικής Φυσικής Αγωγής  

*Το παρόν άρθρο αποτελεί τμήμα της διπλωματικής εργασίας που εκπονήθηκε  στα πλαίσια του Ετήσιου Επιμορφωτικού Σεμιναρίου Ειδικής Συμβουλευτικής, Διαχείρισης Κρίσεων & Ψυχομετρίας από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, το 2011.

Πατήστε ΕΔΩ για ολόκληρη την έρευνα.

Βιβλιογραφία:

1. Σάπουνας, Α. (1997). Ο ρόλος της τηλεόρασης στην αγωγή των παιδιών. Σχολείο και Ζωή, 3. 

2. Χηνάς, Π. & Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο: Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση. Αθήνα: Υπ.Ε.Π.Θ. – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

3. Bandura, A. (1993). Aggression: A social learning analysis. New Jersey: Englewood

Cliffs.

4. Banks, R. (1997). Bullying in schools. ERIC Digest (online). Available: http://npin.org/library/pre1998/n00416/n00416.html.

5. Blahutkova, M., & Charvat, M. (2008). Bullying in schools. School and Health: Social 

and Health aspects of Health Education, 21, 141-147.

6. Crick, N. R. & Grotpeter, J. K. (1995). Relational aggression, gender, and social-psychological adjustment. Journal of Child Development, 66, 710–722.

7. Freud, S. (1972). Άπαντα. (Τόμος ΧIII & XVI). London: Imago.

8. Lorenz, K. (1966). On Aggression. New York: Harcout Brace Jovanovich.

9. Ohsako, T. 1999. The developing world. In: Smith, P. K., Morita, Y., Junger-Tas, J.,

10. Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Cambridge: Blackwell.

11. Olweus, D. (1996). Bully/Victim Problems in School. Prospects (XXVI), 2, 331-359.

12. Olweus, D., Catalano, R., Slee, P., editors. The nature of school bullying: a cross-national perspective. London and New York: Routledge. p. 359–375.

13. Sjostrom, L. & Stein, N. (1996). Bully proof: A teachers’ guide on teasing and bullying for use with fourth and fifth grade students. Boston, MA: Wellesley College Center for Research on Women and the NEA Professional Library.

14. Walters, R. (1963). Studies of reinforcement of aggression. Child Development, 34 (3).