Τύφλωση και Φυσική Αγώγή

Το παρακάτω κείμενο αποτελεί ομιλία στρογγυλής τραπέζης με θέμα:

 «Ο καθηγητής Ειδικής Φυσικής Αγωγής στην εκπαίδευση και τον επαγγελματικό χώρο», το οποίο διεξήχθη στο «4^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Θεραπευτικής Γυμναστικής και 2^η Ημερίδα Ειδικής Φυσικής Αγωγής» (19-21 Νοεμβρίου 2010).

Ως τύφλωση ορίζεται η αδυναμία του οπτικού συστήματος να συλλάβει, να επεξεργαστεί και να ταξινομήσει οπτικά ερεθίσματα που οδηγούν στη δημιουργία οπτικών παραστάσεων. Το άτομα με τύφλωση έχουν δυσκολία στην απόκτηση εμπειριών κατά τη διαδικασία μάθησης που οδηγεί στη δυσκολία αυτονομίας ασκώντας κάποιο βιοποριστικό επάγγελμα. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα, τυφλός θεωρείται κάποιος όταν η οπτική του οξύτητα είναι μικρότερη από το 1/20 με την καλύτερη δυνατή διόρθωση (Κρουσταλλάκης, 1995).

Τα αίτια της τύφλωσης παραμένουν άγνωστα αν και κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

α) Κληρονομικά (διαταραχές του οπτικού νεύρου κ.α.)

β) Επίκτητα (μολυσματικές ασθένειες κ.α.).

Η τύφλωση και οι οπτικές δυσλειτουργίες είναι μια κατάσταση που δε γνωρίζει κοινωνικές και οικονομικές τάξεις. Η συχνότητα εμφάνισης είναι μεγαλύτερη στις υπό ανάπτυξη χώρες από ότι στις αναπτυγμένες. Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 9000 άτομα με τύφλωση (≈1%ο του γενικού πληθυσμού).

Τα άτομα με τύφλωση δεν μπορούν να συμμετέχουν σε διαδικασίες μάθησης που έχουν ως βάση την όραση και την οπτική ανατροφοδότηση. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση άλλων αισθητικών οδών και ειδικών παιδαγωγικών μέσων για την εκπαίδευσή τους. Όσον αφορά την Φυσική Αγωγή (Φ.Α.), είναι εξέχουσας σημασίας, για την ολοκλήρωση της γενικής κινητικότητας και των κινητικών δεξιοτήτων.

Η άριστη αισθητηριακή αντίληψη, η οργάνωση και ολοκλήρωση της στον εγκέφαλο και η έκφραση της είναι τα τρία απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση της γνώσης. Προβλήματα όρασης, όπως η μειωμένη αισθητηριακή αντίληψη και απόκτηση ερεθισμάτων από το περιβάλλον καθώς και η έλλειψη επαρκούς ανατροφοδότησης, καθιστούν την απόκτηση της γνώσης μια πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία.

Οι κυριότερες οπτικές βλάβες και δυσλειτουργίες είναι:

·        Τύφλωση και αμβλυωπία (συγγενής ή επίκτητη)

·        Διαθλαστικές δυσλειτουργίες (μυωπία, αστιγματισμός)

·  Διαταραχές της οφθαλμικής κινητικότητας (στραβισμός, αλληθωρισμός, ετεροφορία, νυσταγμός)

· Διαταραχές της αίσθησης των χρωμάτων/ φωτοφοβία (αχρωματοψία, δυσχρωματοψία)

·        Άλλες παθήσεις (γλαύκωμα, οπισθοφακική ινοπλασία).

Για την πρόληψη της τύφλωσης και των οπτικών διαταραχών είναι σημαντικό να γίνεται αρχικά πρόληψη γενετικών ανωμαλιών, εμβολιασμός, έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία και πρόληψη ατυχημάτων στο σπίτι και στο σχολείο (Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2002).

Από τη γέννηση μας δεχόμαστε οπτικά ερεθίσματα. Μέχρι την ηλικία των δύο ετών, η όραση και η οπτική ανατροφοδότηση έχουν το σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη των κινητικών προτύπων, δεξιοτήτων, αντίληψης της εικόνας του σώματος και ισορροπίας. Λόγω έλλειψης όρασης, η αλληλεπίδραση με το φυσικό περιβάλλον γίνεται με απτική εξερεύνηση και ανάπτυξη επιδέξιων χειρισμών από τα χέρια (Warren, 2005).   

    Απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο σωστός έλεγχος των κινήσεων των χεριών, αλλά και η σωστή επεξεργασία των πληροφοριών από το περιβάλλον. Τα νήπια με τύφλωση παρουσιάζουν σημαντικές καθυστερήσεις στην έναρξη της αμφιχειρικής δραστηριότητας (Fraiberg, 1977). Η κινητική ανάπτυξη γίνεται σταδιακά. Αρχικά με αντανακλαστικές και αργότερα με εκούσιες κινήσεις. Μέχρι τα δύο έτη, το παιδί έχει αναπτύξει ένα ευρύ φάσμα κινητικών δεξιοτήτων. Αυτό όμως δεν είναι δυνατόν να συμβεί σε νήπια με ελλιπή αισθητηριακή διέγερση, τα οποία καθυστερούν σημαντικά στην ανάπτυξη κινητικών δεξιοτήτων. Τα τυφλά παιδιά έχουν χαμηλά επίπεδα φυσικής κατάστασης,  λόγω μειωμένης κινητικότητας, αλλά και της υπερπροστασίας των γονέων τους  Ωστόσο τα τυφλά παιδιά είναι εξίσου ικανά με τα βλέποντα σε τεστ κινητικότητας, αλλά με χαμηλότερα επίπεδα παθητικής και ενεργητικής δραστηριότητας, λόγω έλλειψης εμπειριών αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον (Warren, 1994). Επίσης η οπτική ανατροφοδότηση συμβάλλει στην διατήρηση της στάσης του σώματος. Έλλειψη οπτικής ανατροφοδότησης προκαλεί αρνητικές συνέπειες  και στην ισορροπία (Nakata & Yabe, 2001) και επίδραση της, είναι περισσότερο εμφανής σε τυφλά άτομα, από ότι στα βλέποντα άτομα που για κάποιο λόγο έχουν απώλεια οπτικής ανατροφοδότησης (Karaiosif et al, 2005).

Η σχολική Φ.Α. στους μαθητές με τύφλωση έχει ως σκοπό να τους προσφέρει αυτοπεποίθηση, υγεία, Φ.Κ. και ψυχαγωγία. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α.Π.Σ.) δίνει προτεραιότητα στην σωματική ανάπτυξη με παράλληλη ψυχική και πνευματική καλλιέργεια (Υπ.Ε.Π.Θ., 2004). Οι μαθητές με τύφλωση επιβάλλεται να συμμετέχουν στο μάθημα της Φ.Α. μαζί με τους μαθητές χωρίς  προβλήματα όρασης γιατί έχει αποδειχθεί ότι η μικτή εκπαίδευση έχει ευνοϊκή επίδραση στην κοινωνικοποίηση και ανεξαρτητοποίηση των τυφλών μαθητών. Ο Καθηγητής Φυσικής Αγωγής (Κ.Φ.Α) με τη σειρά του, οφείλει να είναι πλήρως ενημερωμένος σχετικά με την νοημοσύνη, την φυσική και ψυχολογική κατάσταση και το επίπεδο της λειτουργικής όρασης του μαθητή.

Οι προσαρμογές που μπορούν να γίνουν στο μάθημα της Φ.Α. για τη συμμετοχή μαθητών με προβλήματα όρασης είναι πολλές και ανάλογες με τον αριθμό των μαθητών με πρόβλημα όρασης, το χώρο και την υλικοτεχνική υποδομή που έχει στη διάθεσή του ο Κ.Φ.Α. Αρχικά πρέπει να γίνει εξοικείωση των μαθητών με τη σωματική άσκηση με απαραίτητες ασκήσεις ισορροπίας και προσανατολισμού. Να εκπαιδευθούν στο να χρησιμοποιούν την ανατροφοδότηση που λαμβάνουν από τις υπόλοιπες αισθήσεις και την κιναισθητική αντίληψη. Ο Κ.Φ.Α. είναι σημαντικό να δίνει δυνατές και καθαρές οδηγίες και  να «βάλει» κατά κάποιον τρόπο τον εαυτό του στη θέση του μαθητή.

Ο Κ.Φ.Α. πρέπει να τροποποιήσει τις δραστηριότητες και τον εξοπλισμό του σχολείου, όπου χρειάζεται και να εισάγει ηχητικά σήματα και σχοινιά καθοδήγησης για το τρέξιμο.

Πιο συγκεκριμένα θα πρέπει:

·        Οι χώροι καθοδήγησης να είναι καθαροί από εμπόδια.

·        Να γίνεται χρήση αφής για υπόδειξη κίνησης και χρήση υποστήριξης από τον βραχίονα, όπου είναι απαραίτητο.

·     Να γίνεται χρήση πολλών και πολύ περιγραφικών προφορικών οδηγιών, καθώς και χρήση λέξεων κατεύθυνσης και ορόσημων στην περιοχή του παιχνιδιού.

      Επιπλέον προσαρμογές που μπορούν να γίνουν είναι:

·  Χρήση της κίνησης ως μέσο μάθησης. Να βοηθάμε, αλλά να μην υπερπροστατεύουμε τον τυφλό μαθητή.

·   Να γίνεται η διδασκαλία των δεξιοτήτων σε μέρη και με τη χρήση περισσότερων βοηθών όπου είναι απαραίτητο με γνώμονα πάντα την ασφάλεια των μαθητών.

Σημαντικές οδηγίες προς τους Κ.Φ.Α.:

·        Επανεξετάστε το επίπεδο λειτουργικής όρασης του μαθητή και καθορίστε το βαθμό του οπτικού προβλήματος και το υπολειπόμενο ποσό όρασης που είναι διαθέσιμο.

·        Ενθαρρύνετε τους τυφλούς μαθητές να συμμετέχουν στο μάθημα.

·     Σκεφτείτε τις ανάγκες τους κάθ’ όλη την διάρκεια του μαθήματος και κατά το σχεδιασμό του μαθήματος.

·       Αναζητήστε υποστήριξη και από άλλους εξειδικευμένους εκπαιδευτικούς, τις οργανώσεις και σχολές τυφλών.

Προσαρμογές που μπορούν να γίνουν στις ασκήσεις και στα παιχνίδια για την ανάπτυξη θεμελιωδών δεξιοτήτων των τυφλών μαθητών είναι:

·        Οι δεξιότητες να έχουν προοδευτικό βαθμό δυσκολίας. Από τις εύκολες στις δύσκολες και χωρισμός τους σε επιμέρους κομμάτια.

·  Οριοθέτηση του χώρου της άσκησης και επιβράδυνση της ροής του παιχνιδιού.

·       Προσαρμογή βοηθητικών αντικειμένων και υφής του εδάφους. Οι στόχοι να είναι μεγαλύτεροι και πιο κοντινοί. Να γίνεται χρήση έντονου φωτισμού και αντίθετων χρωμάτων.

·    Στα παιχνίδια με μπάλα να γίνεται τοποθέτηση κουδουνιών στη μπάλα ή να τυλίγεται  με κίτρινη ταινία ή τοποθέτηση της μέσα σε πλαστική σακούλα.

·     Στις ασκήσεις τρεξίματος να γίνεται χρήση συμμαθητή ή τεντωμένου σχοινιού ως «οδηγού». Για μικρές αποστάσεις μπορεί απλά ο μαθητής να τρέξει προς τη φωνή του Κ.Φ.Α.

·  Να υπάρχει συνεχής προφορική επαφή και επικοινωνία. Οι κανόνες ασφαλείας να είναι γνωστοί και να τηρούνται από όλους τους μαθητές.

·         Να δίδεται ατομική βοήθειά, όπου οι συνθήκες το απαιτούν.

Ο Κ.Φ.Α. οφείλει να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για την κατανόηση της δραστηριότητας, την εξασφάλιση των απαιτούμενων μέτρων ασφάλειας και να είναι πάντα σε εγρήγορση.

Εν κατακλείδι μπορεί εύκολα να εξαχθεί το συμπέρασμα, ότι η σχολική Φ.Α. αποτελεί το μέσο ώθησης και παρακίνησης των τυφλών μαθητών για αθλητισμό εκτός σχολείου, σε κάποιο σύλλογο ή ατομικά. Κυρίαρχο ρόλο βέβαια σε αυτό, έχει το κοινωνικό περιβάλλον του τυφλού μαθητή, όπου γενικά υπάρχει μια αρνητική στάση των γονέων για εξωσχολικό αθλητισμό, λόγω υποτίμησης της αξίας της άσκησης (Nixon, 1988). Ο Κ.Φ.Α. είναι αυτός που θα πρέπει να ενθαρρύνει τους μαθητές, αλλά κυρίως να πείσει τους γονείς για την αναγκαιότητα της συμμετοχής σε εξωσχολικές σωματικές δραστηριότητες. Αγωνίσματα κλασσικού αθλητισμού, τζούντο, κολύμβηση, ποδηλασία ακόμα και ποδόσφαιρο είναι κάποια από τα πιο δημοφιλή αθλήματα τυφλών (www.ibsa.es).

Συμπερασματικά αξίζει να τονιστεί ότι τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών προσαρμοσμένης Φ.Α., προβλέπουν ασκήσεις και οδηγίες για μαθητές με κινητικές αναπηρίες και με αισθητηριακές αναπηρίες. Υπάρχει έλλειψη επαρκούς κινητικής εκπαίδευσης μαθητών με τύφλωση και άλλες οπτικές αναπηρίες, που φοιτούν στο δημόσιο σχολείο και συμμετέχουν στο μάθημα της Φ.Α. Για το λόγο αυτό, οι καλά σχεδιασμένες φυσικές δραστηριότητες, ασκήσεις και παιχνίδια από τον Κ.Φ.Α., μεγιστοποιούν τις δυνατότητες ενός μαθητή με προβλήματα όρασης και ελαχιστοποιούν τα ειδικά προβλήματα που ενδέχεται να προκύψουν εξαιτίας της αναπηρίας του. Η Φ.Α. προσφέρει στον τυφλό μαθητή δυνατότητες για άθληση και ψυχαγωγία, αίσθηση ευημερίας, ανταγωνιστικότητας και βελτίωσης της ποιότητας ζωής του.  

Καραϊωσήφ Αλέξανδρος Μ.Res.

Καθηγητής Ειδικής Φυσικής Αγωγής

Βιβλιογραφία:

• Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, Ν. (2002). Ειδική Αγωγή. Βασικές αρχές και μέθοδοι. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Χριστοδουλίδη.
• Κρουσταλλάκης, Γ. (1995). Παιδιά με ιδιαίτερες ανάγκες στην οικογένεια και το σχολείο. Ψυχοπαιδαγωγική παρέμβαση. Αθήνα.
• Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (2004). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. Αθήνα.
• Fraiberg, S. (1977). Insights from the blind. New York: Basic.
• Nakata, H & Yabe, K. (2001). Automatic postural response systems in individuals with congenital total blindness. Gait and Posture, 14, 36-43.
• Karaiosif A., Wing A.M., Johannsen, L. (2005). The influence of different head position in standing balance with static and moving auditory stimulation in sighted and visual impaired humans. In Pietrini et al (2006): Investigation on Neural Activation in Sighted and Visually Impaired Subjects. Towards a Touching Presence: High-Definition Haptic Systems (Touch-HapSys).
• Nixon, H.L. (1988). Getting over the worry hurdle: Parental encouragement and the sports involvement of visually impaired children and youths. Adapted Physical Activity Quarterly, 5, 29-43.
• Schneecloth, L.H. (1989). Play environments for visually impaired children. Journal of Visual Impairment & Blindness, 83, 196-210.
• Warren, D.H. (1994). Blindness and Child: An Individual Differences Approach. Cambridge: University Press.
• Warren, D.H. (2005). Τύφλωση και παιδί. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• www.ibsa.es/